Δυσφορία και άγχος στην κλινική και στον πολιτισμό

Μια εισαγωγή στο Συνέδριο της ΝΛΣ 2023  

Ντανιέλ ΡΟΥΑ  

Ο τίτλος που σας προτείνω για το επόμενό μας συνέδριο που θα πραγματοποιηθεί στο Παρίσι τον Μάιο του 2023 έρχεται κατευθείαν από ένα απόσπασμα του κειμένου του Λακάν με τίτλο LaTroisième (Η Τρίτη). Είναι η [τρίτη] διάλεξή του στη Ρώμη. Έγινε την 1η Νοεμβρίου 1974.  

Ιδού το απόσπασμα: «Ας μην ξεχνάμε ότι από τη δυσφορία, την οποία κάπου ο Φρόυντ επισημαίνει σαν τη δυσφορία μέσα στον πολιτισμό, πηγάζει όλη μας η εμπειρία».[1] Η επόμενη παράγραφος προσδιορίζει σε τι συνίσταται αυτή η άμεση αιτιώδης σύνδεση μεταξύ της δυσφορίας, με την έννοια του Φρόυντ, και της αναλυτικής εμπειρίας στο σύνολό της:  

Το εντυπωσιακό είναι ότι σε αυτή τη δυσφορία το σώμα συμβάλλει, και μάλιστα με έναν τρόπο με τον οποίο ξέρουμε πολύ καλά πώς να ζωντανεύουμε τα ζωντανά, αν μπορώ να το πω έτσι, όταν τα ζωντανεύουμε με τον φόβο μας. Τι φοβόμαστε; Αυτό δεν σημαίνει απλώς από ποια βάση φοβόμαστε; Τι πράγμα φοβόμαστε; Φοβόμαστε το σώμα μας! Αυτό φανερώνει το περίεργο φαινόμενο σχετικά με το οποίο έκανα ένα Σεμινάριο για μια ολόκληρη χρονιά και που αποκάλεσα «άγχος». Το άγχος, ακριβώς, τοποθετείται στο σώμα μας αλλού από τον φόβο. Είναι το αίσθημα που έρχεται μετην υποψία ότι αναγόμαστε στο σώμα μας.[2]  

Το σώμα πληρώνει το τίμημα του άγχους

Από τη σκοπιά του παραπάνω χωρίου που με καθοδηγεί για την εισαγωγή του θέματος, το άγχος είναι το ίχνος της συμβολής του σώματός μας στη δυσφορία στον πολιτισμό.Το σώμα γίνεται «τελάρο- επιφάνεια»[3] εκείνου που συνιστά «σύμπτωμα» στον πολιτισμό μας, στην κουλτούρα μας. Αυτή η μετατόπιση που επιχειρεί ο Λακάν στο κείμενό του «Τηλεόραση»,[4] από τη «δυσφορία» στο «σύμπτωμα» μας έχει γίνει οικεία. Ωστόσο δεν είναι καθόλου αυτόματη και σηματοδοτεί μάλλον μια υπέρβαση που πραγματοποιεί ο Φρόυντ στο έργο του Δυσφορία στον πολιτισμό.[5]  

Θα υποστηρίξω ότι αυτή η υπέρβαση λαμβάνει χώρα μέσω του άγχους. Είναι μέσω του άγχους που για ένα υποκείμενο θα καταστεί εφικτό η δυσφορία του μέσα στον πολιτισμό – στην ανθρώπινη, την οικογενειακή, την επαγγελματική του ομάδα, κλπ.– να γίνει αναγνώσιμη ως μοναδικό δικό του σύμπτωμα. Και αντίστροφα, το συναίσθημα της δυσφορίας είναι αντήχηση εντός του σώματος αυτού που αποτελεί σύμπτωμα μέσα στον πολιτισμό, όπως μαρτυρούν ιδιαίτερα τα σημερινά παιδιά και οι έφηβοι με ολέθριες συχνά επιπτώσεις εκεί όπου το άγχος δεν αναγνωρίζεται.  

Διότι η οδός του άγχους είναι εξίσου η οδός της επιθυμίας και «είναι ως προς αυτό που το άγχος γίνεται, ανάμεσα στα συναισθήματα του υποκειμένου,εκείνο που δεν εξαπατά»,[6] όπως το διατυπώνει ο Λακάν στο Σεμινάριό του που διακόπηκε, «Τα Ονόματα-του-Πατρός», όταν θέλει να καταστήσει αντιληπτό «το ριζικό επίπεδο όπου εγγράφεται η λειτουργία του άγχους ως σήματος». Πράγματι, στο άγχος το υποκείμενο πλήττεται όχι μόνο «από την επιθυμία του Άλλου», αλλά επίσης «από τον άμεσο μετασχηματισμό της λίμπιντο» εκεί όπου το σημαίνον αποτυγχάνει να την εγγράψει. Αυτό το δέσιμο που πραγματοποιεί το άγχος μεταξύ του σώματος, του Άλλου και της ενόρμησης, ο Λακάν το εντοπίζει ήδη στον Φρόυντ, στην προσθήκη του άρθρου του Αναστολή, σύμπτωμα και άγχος.[7] Εκεί ο Φρόυντ επανεξετάζει την πρώτη του θέση σύμφωνα με την οποία τοποθετεί τη σεξουαλική ενόρμηση ως τραυματική αιτία του Realangst – που η σημασία του ως «πραγματικού άγχους» έκανε τους πρώτους μεταφραστές του Φρόυντ να υποχωρήσουν. Ο Λακάν θα τυποποιήσει αυτό το δέσιμο σαν δέσιμο πραγματικού-συμβολικού-φαντασιακού, από τη στιγμή που θεωρεί το άγχος την ένδειξη της παρουσίας του συγκεκριμένου πραγματικού μιας απόλαυσης.  

Το άγχος αναδύεται τη στιγμή και στον τόπο όπου το σώμα μας πλήττεται εφόσον προκύπτει μέσα στο πραγματικό ως σώμα οργανωμένο και υποχρεωμένο να διατηρηθεί ως μορφή, σύμφωνα με τις δύο λειτουργίες που ο Λακάν απομονώνει για να εισαγάγει τη δυσφορία και το άγχος στην Τρίτη του [Troisième].[8] Μπορούμε να σκεφτούμε εδώ εκείνο που ορίζεται σαν κοινωνική φοβία, ή σαν σχολική φοβία στους νέους, όπου το υποκείμενο όταν πρόκειται να περάσει το κατώφλι του σπιτιού ή του σχολείου του έρχεται αντιμέτωπο με τον κίνδυνο μιας κρίσης πανικού. Έχουμε τότε για την ακρίβεια να κάνουμε με στιγμές όπου το σώμα του ομιλούντος όντος εμφανίζεται εντελώς ετερογενές ως προς το χώρο του, το περιβάλλον του, την εγγραφή του στην κοινωνική του ομάδα. Μπορούμε επίσης να αναφερθούμε σε εκείνα τα κλινικά δεδομένα που δείχνουν το ομιλούν σώμα να γίνεται πλήρως ετερογενές ως προς την ιδιότητά του τού καταναλωτή, σε σημείο που να μην έχει πλέον τόπο ύπαρξης απέναντι στην εισβολή των αποβλήτων όπως συμβαίνει και στο σύνδρομο του Διογένη. Ή ακόμα ετερογενές ως προς την ιδιότητα του οδηγού τη στιγμή που πρόκειται να εισέλθει στη ροή ενός αυτοκινητόδρομου ή να διασχίσει μια γέφυρα.  

Κόσμος/Σκουπιδό-κοσμος[9]

Αυτές οι στιγμές και αυτοί οι τόποι του άγχους ξεχωρίζουν μάλιστα επειδή είναι εκείνοι όπου το ομιλούν ον «αναγόμενο στο σώμα του» δεν βρίσκει να εγγραφεί μέσα στον κόσμο όπως τον φανταζόμαστε «σαν κόσμο ίδιο για όλα τα ζώα». Αίφνης αυτή η συνθήκη του ομιλούντος όντος ως οργανωμένου σώματος που οφείλει να διατηρηθεί στη μορφή του δεν εγγράφεται πλέον για εκείνο ως πεπρωμένο σε τούτο το συγκεκριμένο κόσμο, διότι «προφανώς δεν είναι κόσμος (monde) αυτός,αλλά σκουπιδό-κοσμος (im-monde)».[10]  

Ας σταθούμε στο διφορούμενο από το οποίο επωφελείται ο Λακάν για να το κάνει εν προκειμένω να αντηχήσει. Πρόκειται για ένα διφορούμενο που έχει παρεισφρήσει στη γαλλική γλώσσα μεταξύ λέξεων που έχουν εξελιχθεί σε δύο σημασιολογικά πεδία φαινομενικά πολύ διαφορετικά, από μια κοινή προέλευση, τον λατινικό όρο mundus.  

Η λέξη «monde» (κόσμος) εμφανίζεται να ορίζει ένα σύνολο, μια ολότητα που φιλοξενεί ό,τι και όποιον υπάρχει. Ακριβώς αυτή η ολότητα καθιστά δυνατόν ένας ορισμένος αριθμός από σημαίνουσες διακρίσεις που κυμαίνονται από το «όλος ο κόσμος» μέχρι το «ο καθένας ζει στον κόσμο του». Η λέξη «κόσμος» λειτουργεί έτσι ως σημαίνων τελεστής ικανός να δημιουργήσει όσους «κόσμους» θέλουμε και αυτό της δίνει την οικουμενικοποιητική της δύναμη.

Αυτή η λέξη «im-monde» («σκουπιδό-κοσμος»)παράγει το διφορούμενο σε αντιπαραβολή προς τον «κόσμο» καθώς δημιουργεί μια διπλή αξία.  

Από τη μια πλευρά, ορίζει αυτό που δεν είναι ο κόσμος, εφόσον φανταζόμαστε ότι τον κόσμο μοιράζονται από κοινού άνθρωποι, ζώα και φυτά – όλα έμβια όντα – και είναι επομένως οικουμενικός καθώς «η ενότητα του σώματός μας μάς αναγκάζει να σκεφτόμαστε με όρους σύμπαντος». Ως έμβια είμαστε λοιπόν όλοι ίδιοι και ωστόσο ο καθένας διςαφορετικός. Μας απομένει να σχηματίσουμε κοινότητα με τα έμβια που μας περιβάλλουν – μια γλυκιά ουτοπία που με βίαιο τρόπο είναι αρχή κοινωνικών διακρίσεων!  

Από την άλλη πλευρά, αποκαλύπτει το αντικείμενο που έχει απορριφθεί, τη βρωμιά κατεξοχήν, που είναι εκείνο πάνω στο οποίο θεμελιώνονται η δυσφορία και το άγχος – αντικείμενο που ο Λακάν ονόμασε αντικείμενο (α) με βάση την ψυχαναλυτική εμπειρία. Αυτό το αντικείμενο είναι ακριβώς εκείνο που αντιτίθεται στον κόσμο νοούμενο ως σύμπαν επειδή παρουσιάζεται πάντα ως «εξάρτημα»,[11] σύμφωνα με τον όρο που πρότεινε στο μάθημά του ο Ζ.-Α. Μιλέρ.[12] Δεν θα έχει άλλη θέση στον «από κοινού ανθρώπινο κόσμο», προσφιλή στην Χάνα Άρεντ, παρά τη θέση που καταλαμβάνει η επιθυμία, «επουράνιο πουλί», ταυτόχρονα δείκτης της έλλειψης και φορέας της λειτουργίας της υπεραπόλαυσης.

Το αντικείμενο και η υπεραπόλαυση

Αυτό το απορριφθέν αντικείμενο είναι ένα άκρως πολύτιμο αντικείμενο καθώς απομονώνεται στην αναλυτική θεραπεία διότι, αποσυνδεόμενο από την ενόρμηση στο άγχος, γίνεται αντικείμενο αίτιο της επιθυμίας. Κατά την πτώση του ενορμητικού αντικειμένου, λαμπυρίζει πράγματι σαν μετεωρίτης, μια φευγαλέα λάμψη υπεραπόλαυσης, μοναδικό πραγματικό υπόλοιπο της διαδικασίας. Ακριβώς αυτό το ίχνος, αλησμόνητο, είναι σε θέση να αποτελέσει «πεπρωμένο» για το υποκείμενο εφόσον δηλώνεται σαν επιθυμία στον λόγο του αναλυόμενου. Είναι οι επιθυμίες που εδώ συγκροτούν «τη μοίρα των ενορμήσεων» όπως το λέει ο Λακάν στις 18 Μαρτίου 1980 σε ένα από τα τελευταία του σεμινάρια.[13] Η γαλλική γλώσσα μας επιτρέπει λοιπόν να πούμε ότι οι επιθυμίες αποτελειώνουν τη μοίρα των ενορμήσεων,[14] τις εξουδετερώνουν ως πηγές κατάρας, ως κακά ξόρκια[15]για τις οποίες το υποκείμενο παραπονιόταν μέχρι τότε, και αποστραγγίζουν έτσι την άγρια λαιμαργία του υπερεγώ.  

Αλλά με την άφιξη στον κόσμο μας αντικειμένων μιας «κίβδηλης υπεραπόλαυσης»,[16] δηλαδή των γκάτζετ,μια νέα «μοίρα»[17] ήρθε να προστεθεί στην ίδια θέση με τα άλλα φροϋδικά πεπρωμένα της ενόρμησης. Δεν γνωρίζουμε αν είναι για καλή ή για κακή μας τύχη[18]αλλά μπορούμε να πούμε ότι αποτελούν πλέον αναπόσπαστο μέρος της δυσφορίας μέσα στον πολιτισμό μας. Με την εμπειρία της τηλεόρασης και του δικτυωμένου υπολογιστή, και σήμερα των βιντεοπαιχνιδιών και των κινητών τηλεφώνων, θα είχαμε κάθε λόγο να σκεφτούμε ότι αυτά τα αντικείμενα κερδίζουν σε κάθε περίπτωση, ότι έχουν πάρει την εξουσία. Και μάλιστα σήμερα αποτελούν ολόκληρο κόσμο: συμπαντοποιούν τον κόσμο μας, τον παγκοσμιοποιούν, τον ενοποιούν. Έτσι άραγε θα πρέπει να δούμετα πράγματα; Ο Λακάν λέει πως όχι. «Θα κερδίσουν άραγε τα γκάτζετ με την πιεστικότητά τους;Θα φτάσουμε εμείς οι ίδιοι να μας εμπνέουν στ’ αλήθεια τα γκάτζετ; Οφείλω να πω ότι μου φαίνεται απίθανο. Δεν θα καταφέρουμε ποτέ στ’ αλήθεια να αποφύγουμε ώστε το γκάτζετ να μην είναι σύμπτωμα».[19] Τον ίδιο μήνα, σε μια άλλη διάλεξη, προσθέτει: «Έχουν την εξής ιδιαιτερότητα. Φέρουν το σημάδι του όντος που τα κατασκεύασε – δεν υπάρχει τίποτα άλλο που να καταλήγει πιο γρήγορα στο απόβλητο από τα λεγόμενα γκάτζετ [...]. Καταλήγουν σε μια χωματερή όπου αποσυναρμολογούνται. Αυτό είναι απολύτως συγκρίσιμο με τη μοίρα ενός ανθρώπινου όντος».[20]

Δεν μπορούμε να σκεφτόμαστε και να αφήσουμε τα σημερινά παιδιά να σκέφτονται ότι τα γκάτζετ είναι η μοίρα του κόσμου μας και της ύπαρξής μας ενώ, όπως όλα τα αντικείμενα που συνδέονται με το σώμα μας, μετέχουν του σκουπιδό-κοσμου. Με αυτή την έννοια, αποτελούν πηγή δυσφορίας στον πολιτισμό μας και συνιστούν συμπτώματα του πολιτισμού μας εφόσον διεκδικούν να δημιουργήσουν μια υπεραπόλαυση κίβδηλη.  

Η χρήση του διφορούμενου από τον Λακάν κόσμος/σκουπιδό-κοσμος στην τρίτη προφορική διάλεξή του στη Ρώμη φέρνει στο προσκήνιο, αστραπιαία, μια υπεραπόλαυση της γλώσσας, της γλαλώσσας. Αυτή η πράξη λόγου καθιστά παρόν ως τέτοιο τοαντικείμενο που διακυβεύεται μέσα στη δυσφορία. Μας δίνει έτσι έναν αυστηρό προσδιορισμό αυτού που καθιστά δυσφορικό τον πολιτισμό μας: άπαξ και μέλλει να δημιουργηθεί κόσμος, για ένα ή για όλα τα ομιλούντα όντα, ο σκουπιδό-κόσμος είναι παρών. Δυσφορία και άγχος είναι τα σημάδια της εγγραφής των ομιλούντων σωμάτων σε αυτόν το σκουπιδό-κoσμο, ο οποίος αποτελεί την εσωτερική τουςεπένδυση και μαρτυρά την «αστοχία» αυτού του σώματος να φτιάχνει Ένα.  

Το αντικείμενο της άκρας προσοχής μας

Επομένως,αυτό το αντικείμενο στην καρδιά της δυσφορίας και σε θέση αιτίουτου άγχους θα αποτελέσει το αντικείμενο της προσοχής μας. Διαθέτουμε για πυξίδα μας δύο κείμενα του Ζ.-Α. Μιλέρ. Το ένα, «Μια φαντασιοπληξία»,[21] βγάζει τα συμπεράσματα όπου οδηγεί μια φράση του Λακάν στο κείμενό του «Radiophonie»[22]που επισημαίνει «την άνοδο στο κοινωνικό ζενίθ του αντικειμένου που ονόμασα μικρό (α)»[23] στην «υπερσύγχρονη» εποχή μας. Το άλλο, «Η σωτηρία μέσω των απορριμμάτων»,[24] μας υπενθυμίζει αμέσως την άλλη πλευρά του αντικειμένου, που ήδη υπογραμμίζεται στην εξής φράση του Λακάν: «Ο πολιτισμός είναι ο υπόνομος».[25] Αναφέρεται σε μια διάλεξη που δόθηκε στο Μπορντώ. Αυτό που συνιστά πολιτισμό είναι πράγματι ο τρόπος με τον οποίο αναλαμβάνει την ευθύνη γι’ αυτό που απορρίπτει! Επίκαιρο ζήτημα αν μη τι άλλο.  

Οι πηγές μας δεν είναι λίγες για να προσεγγίσουμε όλα αυτά τα ζητήματα. Διαθέτουμε τα σπουδαία φροϋδικά κείμενα Αναστολή, σύμπτωμα και άγχος και Η δυσφορία μέσα στον πολιτισμό. Από τον Λακάν, το 10° Σεμινάριο, με τίτλο «Το άγχος» μαζί με το σχετικό σχόλιο του Ζ.-Α. Μιλέρ στο περιοδικό La Cause freudienne (τεύχη 58 και 59) συν τις πολυάριθμες εργασίες των συναδέλφων μας πάνω σε αυτά τα θέματαπου άπτονται της δυσφορίας και του άγχους.  

Στα αγγλικά είναι επίσης πολύτιμη η συλλογή κειμένων με κλινικά στιγμιότυπα που αναφέρονται στη σύγχρονη δυσφορία τα οποία οφείλουμε σε συναδέλφους από όλες τις χώρες της ΝΛΣ. Βρίσκονται δημοσιευμένα στο The Lacanian Review Online με την επιμέλεια των συναδέλφων μας Jeff Herbe και Jorge Assef.  

Κλείνω με τον Φρόυντ και τις πρώτες φράσεις από τη Δυσφορία του. Στην αρχή του κειμένου, αντιμέτωπος με τη γνώμη του ηθικολόγου που καταγγέλλει ότι οι άνθρωποι δεν βλέπουν τις αληθινές αξίες της ζωής, ο Φρόυντ κάνει την εξής απλή παρατήρηση: «Πάντως, κρίνοντας κατ’ αυτόν τον γενικό τρόπο, διατρέχουμε τον κίνδυνο να ξεχάσουμε την πολυχρωμία του κόσμου και της ψυχικής ζωής των ανθρώπων».[26] Πολυχρωμία, λοιπόν, των απολαύσεων, των επιθυμιών, των αντικειμένων και των ιδανικών, και κυρίως των συμπτωμάτων τα οποία είναι, για εμάς τους ψυχαναλυτές, ο ασφαλέστερος δρόμος ώστε να αποτελέσουμε απάντηση στο έλλειμμα που προκαλεί δυσφορία στον πολιτισμό μας καθώς και στο αντικείμενο που το άγχος αφήνει τα ίχνη του στις υποκειμενικότητές μας.    

Μετάφραση: Ελένη Ρηγούτσου

Επιμέλεια: Νασία Λινάρδου - Ρεζινάλντ Μπλανσέ

Ελληνική Εταιρεία της ΝΛΣ

[1]Lacan J., La Troisième και Miller J.-A., Théorie de lalangue, Navarin éditeur, Παρίσι 2021, σ. 40.

[2]Στο ίδιο.

[3] «Support-surface». Το Supports/Surfaces είναι ένα καλλιτεχνικό κίνημα από όπου προέκυψε μια από τις ιδρυτικές ομάδες της σύγχρονης γαλλικής τέχνης τόσο στη ζωγραφική όσο και στη γλυπτική.Βλ. το Wikipedia. Το support σημαίνει το τελάρο που στηρίζει τον καμβά όπου εγγράφεται η ζωγραφιά. Βλ. «Livret-expo-Supports-Surfaces_NEU.pdf»online. (Σ.τ.Ε.)

[4]LacanJ., «Télévision», Άλλα Γραπτά, Seuil, Παρίσι 2001, σ. 530. Επίσης,Télévision, Seuil, Παρίσι 1974, σ. 48.

[5]Freud S., Le Malaise dans la civilisation (μτφρ. B. Lortholary, παρουσίαση C. Leguil), Points Seuil, Παρίσι 2010. Σ. Φρόυντ, Η δυσφορία μέσα στον πολιτισμό (μτφρ. Β. Πατσογιάννης) Εκδόσεις Πλέθρον, Αθήνα 2013.

[6]Lacan J., «Introduction aux Noms-du-Père», Des Noms-du-Père, Seuil, Παρίσι 2005, σ. 70. Στα ελληνικά: Ζ. Λακάν, «Εισαγωγή στα Ονόματα-του-Πατρός», Τα Ονόματα-του-Πατρός, (μτφρ. Β. Σκολίδης), Εκδόσεις Ψυχογιός, Αθήνα 2013, σ. 63, με κάποια τροποποίηση στη μετάφραση.

[7]Freud S., «Complément relatif à l’angoisse», Inhibition, symptôme et angoisse, PUF, Παρίσι 1953, σ. 95. Στα ελληνικά: Σ. Φρόυντ, «Προσθήκη στο άγχος», Αναστολή, σύμπτωμα και άγχος, (μτφρ. Χ. Καρβούνης), Εκδόσεις Μεταίχμιο,  Αθήνα 2018, σ. 157-158.

[8]LacanJ., La Troisième, ό.π., σ. 39: «Σε αυτό το πραγματικό, παράγονται οργανωμένα σώματα, τα οποία διατηρούν τη μορφή τους» (στο ίδιο).

[9]Monde/Im-monde. Η έκφρασησκουπιδό-κοσμος αποδίδει εδώ το νόημα του λακανικού λογοπαίγνιου: immonde/im-monde. Στην καθομιλουμένη το επίθετο immonde σημαίνει ακάθαρτος, βρώμικος, απεχθής.(Σ.τ.Ε.)

[10]Lacan J., La Troisième, ό.π., σ. 40.

[11]Η γαλλική έκφραση pièce détachée που αποδίδουμε εδώ τονίζει τον επιμέρους, αποκομμένο και ανεξάρτητο χαρακτήρα του αντικειμένου. (Σ.τ.Ε.).

[12]MillerJ.-A., L'orientation lacanienne, «Pièces détachées» (Εξαρτήματα) (2004-2005), διδασκαλία στο πλαίσιο τουΤομέα Ψυχανάλυσης του Παν/μίου ParisVIII, ανέκδοτο.

[13]LacanJ., «Dissolution», Aux confins du Séminaire (σύνταξη κειμένου από τον Ζ.-Α.Μιλέρ), Navarin éditeur, Παρίσι 2021, σ. 65.

[14]«Les désirs font alors un “sort” aux pulsions». Η ιδιωματική έκφραση faire un sort à quelquechose δηλώνει ότι του δίνουμε αξία αναδεικνύοντάς την τελική του έκβαση, τον οριστικό προορισμό που του επιφυλάσσουμε. Αποτελειώνουμε με αυτή την έννοια τη μοίρα του. (Σ.τ.Ε.)

[15]Mauvais sort.

[16]Lacan J., Le Séminaire, Livre XVII, L’envers de la psychanalyse, Seuil, Παρίσι 1991, σ. 93. Στα ελληνικά: Ζ. Λακάν, Σεμινάριο Δέκατο Έβδομο, Το αντίστροφο της ψυχανάλυσης, (επιμ. Βλ.Σκολίδης), Ψυχογιός, Αθήνα 2014, σ. 97.

[17]Un nouveau sort.

[18]Nous ne savons pas s’ils font bon ou mauvais sort pour nous.

[19]LacanJ., La Troisième, ό.π., σ. 47.

[20]LacanJ., Le phénomène lacanien [Το λακανικό φαινόμενο], Νοέμβριος 1974, σύνταξη κειμένου από τον Ζ.-Α.Μιλέρ, Section clinique de Nice, 2011, σ. 14.

[21]Miller J.-A., «Une fantaisie», Mental 15, Φεβρουάριος 2005, σ. 9-27 και στα ελληνικά: Ζ. Λακάν, «Μια φαντασιοπληξία» (μτφρ. Ε. Μόλαρη), Μιλάω στους τοίχους, Εκδόσεις Εκκρεμές, Αθήνα 2015, σ. 7-42).

[22]«Ραδιοφωνία».

[23] Lacan J., Άλλα Γραπτά, Seuil, Παρίσι 2001, σ. 414.

[24]Miller J.-A., «Le salut par les déchets», Mental 24, Απρίλιος 2010, σ. 9-15.

[25]Lacan J., «Lituraterre», Άλλα Γραπτά, ό.π., σ. 11 και «Mon enseignement, sa nature et ses fins», Mon enseignement, Paris, Seuil, 2005, σ. 84-85. Στα ελληνικά: Ζ. Λακάν, «Η διδασκαλία μου, η φύση της και οι σκοποί της», Η διδασκαλία μου, (μτφρ. Ν. Λινάρδου-Μπλανσέ, Ρ. Μπλανσέ), Εκδόσεις Εκκρεμές, Αθήνα 2009, σ. 107.

[26]FreudS., Le Malaise dans la civilisation, ό.π.,σ. 43. Στα ελληνικά: Σ. Φρόυντ, Η δυσφορία μέσα στον πολιτισμό, ό.π., σ. 13.